Για τη μυθιστορηματική βιογραφία του Jack Fairweather «Ο εθελοντής – Η αληθινή ιστορία του ήρωα της αντίστασης που διείσδυσε στο Άουσβιτς» (μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ. Gutenberg). Στην κεντρική εικόνα, ο ήρωας του βιβλίου Βιτόλντ Πιλέτσκι σε μια φωτογραφία ντοκουμέντο από το 1941, κατά την εισαγωγή του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς.
Ο βρετανός συγγραφέας και δημοσιογράφος Τζακ Φεργουέδερ, βραβευμένος με το Costa Book Award, ανταποκριτής στον πόλεμο του Ιράκ και του Αφγανιστάν και διασωθείς από μια βομβιστική απόπειρα και μια απόπειρα απαγωγής του, σ’ αυτό του το βιβλίο αποκαλύπτει την περίπτωση ενός μέλους της Πολωνικής Αντίστασης, ο οποίος δέχθηκε να αφεθεί να συλληφθεί, ώστε να μπει στο Άουσβιτς. Είναι η ιστορία του Πολωνού αντιστασιακού Βιτόλντ Πιλέτσκι. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τη ζωή του Πιλέτσκι να εκτυλίσσεται από τα προπολεμικά χρόνια με την οικογένειά του στην Ανατολική Πολωνία, η οποία συνορεύει με την εχθρική Σοβιετική Ένωση και μετά τον πόλεμο πέρασε στην εξουσία των Σοβιετικών. Ο Πιλέτσκι ήταν έφεδρος ανθυπολοχαγός και γόνος οικογένειας γαιοκτημόνων. Ο ίδιος, αν και δεν ήταν αντισημίτης, όπως πολλοί συμπατριώτες του, είναι πιθανόν αρχικά να συμμεριζόταν ορισμένες αντισημιτικές ιδέες. Σ’ αυτόν τον άνθρωπο όμως ανήκει η τιμή να είναι από τους πρώτους που αγωνίστηκαν ώστε να τεθεί εγκαίρως τέλος στο δράμα της εξόντωσης των Εβραίων. Δυστυχώς, το τέλος του δράματος ήρθε πολύ αργά για έξι εκατομμύρια Εβραίους, αλλά και για πολλούς ακόμη από άλλες εθνότητες και πολλούς συμπατριώτες του.
Το βιβλίο συνεχίζεται με το πώς ο Πιλέτσκι βιώνει την ήττα του πολωνικού ιππικού από τα γερμανικά τανκς. Αυτή η ήττα όμως, ενώ τον απογοητεύει από στρατιωτική άποψη, τον πεισμώνει ως Πολωνό. Από τις πρώτες ημέρες εντάσσεται στη φιλοδυτική Αντίσταση. Εκεί, αν και συνοδοιπόρος του στρατηγού Γιαν Βλονταρκίεβιτς στην ίδρυση του Μυστικού Πολωνικού Στρατού, διαφωνεί με τον σκληρό εθνικισμό του, που ζητά η Πολωνία να γίνει μια χριστιανική χώρα, καθαρή από άλλες ιδέες και εθνότητες. Αυτός προσπαθεί να ενώσει τους διαφορετικούς αντιστασιακούς πυρήνες. Τελικά, η φιλοδυτική Αντίσταση ενώνεται στην Ένωση Ένοπλου Αγώνα και υπάγεται στην καθοδήγηση της εξόριστης Πολωνικής κυβέρνησης του στρατηγού Βλαντίσλαβ Σικόρσκι. Επικεφαλής της στην Πολωνία είναι ο συνταγματάρχης Στέφαν Ροβέτσκι. Ο Βλονταρκίεβιτς προτείνει στον Πιλέτσκι και ο Ροβέτσκι αποδέχεται να τού προταθεί να αφεθεί να συλληφθεί, ώστε να κλεισθεί στο στρατόπεδο του Άουσβιτς (πολωνικό Οσβιέτσιμ). Αν και ο Πιλέτσκι σοκάρεται, θεωρώντας πως ο Βλονταρκίεβιτς τον πρότεινε για να τον τιμωρήσει που αρνήθηκε να στηρίξει τις ακραίες ιδέες του, το θάρρος υπερισχύει του φόβου και της πικρίας του. Αφήνεται να τον συλλάβουν και να τον κλείσουν στο Άουσβιτς. Σκοπός του ήταν να μαζεύει πληροφορίες και να οργανώσει την Αντίσταση εντός του. Αρχικά το Άουσβιτς ήταν ένα στρατόπεδο για τους Πολωνούς αντιστασιακούς και κυρίως για τους Πολωνούς διανοούμενους οι οποίοι ήταν και ο κύριος εχθρός του Γ’ Ράιχ. Μόνο αργότερα και σταδιακά μετατράπηκε σε κύριο στρατόπεδο εξόντωσης των Εβραίων στους θαλάμους αερίων. Ο Πιλέτσκι παρακολουθεί και ενημερώνει για τις απάνθρωπες συνθήκες θανάτου που επικρατούν εκεί.
Από την άφιξή του καταλαβαίνει πως όλα όσα ήταν γνωστά για τα ναζιστικά στρατόπεδα δεν αρκούσαν για να περιγράψουν τις συνθήκες στο Άουσβιτς. Το σύστημα με τους πολύ σκληρούς Γερμανούς κάπο –κρατούμενοι και αυτοί– έχει ως σκοπό να καλλιεργήσει τον φόβο και να εκμηδενίσει την αξία της ζωής. Ένας από τους τρόπους να επιτευχθεί αυτό ήταν να στρέφει τους κρατούμενους κατά των συγκρατούμενών τους. Το κατεβασμένο κεφάλι ήταν ο μόνος τρόπος επιβίωσης, ενώ η πείνα διάβρωνε τις σχέσεις ανάμεσα στους κρατούμενους. Το Άουσβιτς αποτελούσε μια «δοκιμή» του τρόπου με τον οποίο το Ράιχ σχεδίαζε να «διοικήσει» τους κατακτημένους λαούς. Ήταν μια δοκιμή αποικιοκρατικής κυριαρχίας. Ο Πιλέτσκι αρχίζει να αναζητεί συνεργάτες για την αντίσταση. Σταδιακά όμως κατανοεί πόσο δύσκολο ήταν το σχέδιο της εξέγερσης και αρχίζει να καλλιεργεί την ιδέα του βομβαρδισμού του στρατοπέδου από τους Συμμάχους. Αν και η Πολωνική Αντίσταση ενημέρωσε τους Βρετανούς γι’ αυτή την ιδέα, οι τελευταίοι δεν ήταν πρόθυμοι και έτοιμοι για κάτι τέτοιο μέσα στο 1941. Δεν το έκαναν όμως κι όταν έμαθαν για τις ακόμη πιο τραγικές συνθήκες της εξόντωσης με αέριο των Εβραίων κρατούμενων.
Το στρατόπεδο άρχισε να επεκτείνεται από τα μέσα του 1941 για να δέχεται πλέον και Εβραίους, οι περισσότεροι εκ των οποίων αρχικά εκτελούνταν και καίγονταν στο κρεματόριο του στρατοπέδου. Το Τ4, ένα πρόγραμμα εξόντωσης των ατόμων με διανοητικά προβλήματα, έδωσε την ιδέα για τη χρήση αερίων για την εξόντωση των πρώτων Σοβιετικών αιχμαλώτων και στη συνέχεια των χιλιάδων Εβραίων που έφταναν πια από τα τέλη του 1941 και ύστερα στο στρατόπεδο. Το Άουσβιτς πλέον μετατρέπεται σε στρατόπεδο εξόντωσης. Ο «εθελοντής» παρακολουθεί και ενημερώνει. Παρακολουθούμε εδώ τους ιδιαίτερα ευφάνταστους και ιδιαίτερα επικίνδυνους τρόπους που χρησιμοποιεί για να ενημερώνει την Πολωνική Αντίσταση και στους Συμμάχους για τα συμβαίνοντα εκεί. Αλλά, θες οι πολεμικές προτεραιότητες, θες ο αντισημιτισμός της Πολωνικής Αντίστασης και των Συμμάχων τούς κάνει καχύποπτους έναντι των πληροφοριών του Πιλέτσκι και άλλων κρατουμένων. Η Διακήρυξη του Λονδίνου στις 17 Δεκεμβρίου 1941 καταδίκαζε τη μαζική δολοφονία των Εβραίων, αλλά δεν συνοδεύτηκε από δράσεις στρατιωτικής επέμβασης στο Άουσβιτς. Επικράτησε η άποψη πως η σωτηρία των Εβραίων θα επιτευχθεί με την τελική νίκη των Συμμάχων. Οι πληροφορίες του Πιλέτσκι, όπως και του Γιαν Καρτς, αλλά και άλλων, δεν γίνονται πιστευτές ή ίσως δεν θέλουν να τις πιστέψουν οι αποδέκτες τους λόγω του αντισημιτισμού τους και γιατί αυτό θα άλλαζε τους πολεμικούς τους σχεδιασμούς.
Ο συγγραφέας, στηριγμένος στις επιστολές του Πιλέτσκι, σε αρχεία, απομνημονεύματα, συνεντεύξεις και προσωπικές μαρτυρίες, περιγράφει με μυθιστορηματικό τρόπο και πολλές φορές με τη χρήση διαλόγων τη ζοφερή ατμόσφαιρα του θανάτου μέσα στο στρατόπεδο, τους τρόπους που μηχανεύεται ο Πιλέτσκι και οι συγκρατούμενοί του για να επιβιώσουν από την πείνα και τις αρρώστιες (ο Πιλέτσκι κινδύνεψε να πεθάνει από τύφο και τον έσωσε ο συγκρατούμενός του αμφιλεγόμενος Πολωνός γιατρός Ντέρινγκ), τη βία των κάπο που πολλές φορές ήταν χειρότερη απ’ αυτή των SS, την εξέγερση και την απόπειρα μαζικής απόδρασης κρατουμένων που καταπνίγηκε τον Ιούνιο του 1942, τις μεμονωμένες αποδράσεις, τους ηρωισμούς αλλά και τις προδοσίες. Μετά τις αναφορές που έστειλε ο Πιλέτσκι, αποδρά και ο ίδιος στις 29 Απριλίου 1943. Ο συγγραφέας περιγράφει με μυθιστορηματικό τρόπο αυτή την απόδραση.
Τα βάσανα του Πιλέτσκι δεν τελείωσαν με την απόδραση. Συνεχίζει την αντιστασιακή του δράση συμμετέχοντας ενεργά στρατιωτικά στην ηρωική Εξέγερση της Βαρσοβίας. Αυτή ξέσπασε την πρώτη μέρα του Αυγούστου του 1944, σχεδόν πέντε χρόνια από την εισβολή των ναζί στην Πολωνία και άντεξε περισσότερο από δύο μήνες, μέχρι τις 2 Οκτωβρίου, χωρίς οι Σοβιετικοί που ήταν κοντά να επέμβουν αλλά και χωρίς οι Βρετανοί να την καλύψουν αεροπορικά, πέραν από μια φορά που πέταξαν κιβώτια με όπλα. Βεβαίως, ο συγγραφέας αναφέρει πως ένας από τους λόγους που έγινε η εξέγερση ήταν να δημιουργήσει συνθήκες ώστε μετά τον Πόλεμο οι Σοβιετικοί να μη μετατρέψουν τη χώρα σε προτεκτοράτο τους. Οι Σοβιετικοί δεν θέλησαν να βοηθήσουν σε κάτι τέτοιο και άφησαν τους ναζί να εξοντώσουν τους κατοίκους και την πόλη της Βαρσοβίας. Ο Πιλέτσκι συλλαμβάνεται και κλείνεται στο στρατόπεδο του Μούρναου.
Μετά την απελευθέρωση βρίσκεται μπροστά στο γεγονός που φοβόταν τόσο πολύ αυτός και η πλειοψηφία των Πολωνών. Οι Σοβιετικοί δημιουργούν ένα κατ’ ομοίωση μονοκομματικό και ολοκληρωτικό καθεστώς που θέτει τη χώρα σε υποτέλεια. Ο Πιλέτσκι αναλαμβάνει να οργανώσει την αντίσταση και κατά των Σοβιετικών. Συλλαμβάνεται, δικάζεται και καταδικάζεται με συνοπτικές διαδικασίες σε θάνατο το 1947, σε συνθήκες που τον αναγκάζουν να δηλώσει πως «το Άουσβιτς ήταν παιγνίδι μπροστά σ’ αυτό». Εκτελέστηκε στις 25 Μαΐου 1948.
Ο συγγραφέας δεν χαρίζεται στο αντισημιτικό πνεύμα πολλών από τους ηγέτες της Πολωνικής αντίστασης και της Πολωνικής κοινωνίας. Αλλά την ίδια στιγμή περιγράφει και μεγαλειώδεις ηρωικές πράξεις Πολωνών πολιτών για να σώσουν Εβραίους (δες απόσπασμα). Δεν χαρίζεται όμως και στην αναβλητικότητα και τον αντισημιτισμό των δυτικών ηγετών. Θα ήταν ένα απολαυστικά γραμμένο βιβλίο, αν αυτά που περιγράφονται σ’ αυτό, δεν καλύπτονταν από το βαρύ πέπλο των πράξεων του πιο αποτρόπαιου ανθρώπινου δημιουργήματος που ήταν ο ναζισμός.
Η ιστορία του Βίτολντ, ο οποίος μετά το 1989 έγινε εθνικός ήρωας, είναι κατά τον συγγραφέα θεμελιώδης για να κατανοηθεί η λειτουργία του Άουσβιτς. Θα ήθελα όμως εδώ να προσθέσω πως θεμελιώδης είναι και ο θάνατός του για να κατανοηθεί η φύση κάθε ολοκληρωτισμού.
Η μετάφραση πολύ καλή μεταφέρει πιστά την ατμόσφαιρα του βιβλίου, αν και μεταγράφει τα πολλά πολωνικά ονόματα με την αγγλική τους απόδοση και όχι την πολωνική. Πολύ καλή έκδοση η οποία διευκολύνει τον αναγνώστη με το Ευρετήριο, αλλά κυρίως με τα σύντομα βιογραφικά (Χαρακτήρες των κεντρικών προσώπων του βιβλίου).